อุปาทานขันธ์ 5 เป็นทุกข์" หมายความว่าอย่างไร?

หลังจากที่เราได้เรียนรู้เกี่ยวกับทุกข์ในรูปแบบต่างๆ ทั้งทุกข์ประจำ (สภาวทุกข์) และทุกข์จร (ปกิณณกทุกข์) แล้ว พระพุทธองค์ได้ทรงสรุปรวบยอดความจริงข้อที่ 1 ทั้งหมดไว้ในประโยคเดียวที่ลึกซึ้งและทรงพลังที่สุดว่า "สังขิตเตน ปัญจุปาทานักขันธา ทุกขา" ซึ่งแปลเป็นภาษาไทยว่า "โดยย่อ อุปาทานขันธ์ 5 เป็นตัวทุกข์" ประโยคนี้คือหัวใจสำคัญของการทำความเข้าใจเรื่องทุกข์อย่างแท้จริง และเป็นสะพานที่จะเชื่อมเราไปสู่การค้นหาสาเหตุแห่งทุกข์ในอริยสัจข้อต่อไป

หลายคนอาจรู้สึกว่าคำว่า "อุปาทานขันธ์ 5" เป็นศัพท์ธรรมะที่เข้าใจยากและไกลตัว แต่แท้จริงแล้วมันคือสิ่งที่เราทุกคนแบกอยู่และเกี่ยวข้องด้วยตลอดเวลา มันคือองค์ประกอบของสิ่งที่เรารวบเรียกกันว่า "ตัวเรา" หรือ "ชีวิต" นั่นเอง การทำความเข้าใจเรื่องนี้จะทำให้เราเห็นว่า ปัญหาไม่ได้อยู่ที่โลกรอบตัว แต่อยู่ที่ "การยึดมั่นถือมั่น" ในตัวเราเองต่างหาก

ขันธ์ 5: องค์ประกอบ 5 ส่วนของชีวิต

ก่อนจะเข้าใจคำว่า "อุปาทานขันธ์" เราต้องรู้จัก "ขันธ์ 5" เสียก่อน ขันธ์ (Khandha) แปลว่า กอง, หมู่, หรือส่วนประกอบ พระพุทธองค์ทรงชี้ว่า ชีวิตของคนเรานี้ประกอบขึ้นจากองค์ประกอบ 5 ส่วนที่ทำงานร่วมกัน ไม่ได้มี "ตัวตน" ที่แท้จริงเป็นแก่นสารอยู่เบื้องหลังเลย ขันธ์ 5 ประกอบด้วย:

1. รูป : คือส่วนที่เป็นวัตถุจับต้องได้ทั้งหมด หรือก็คือร่างกายของเรานั่นเอง ประกอบด้วยธาตุ 4 คือ ดิน (ส่วนที่แข็ง), น้ำ (ส่วนที่เป็นของเหลว), ไฟ (ความร้อนในร่างกาย), และลม (การเคลื่อนไหวและลมหายใจ) รวมถึงอวัยวะรับสัมผัสต่างๆ เช่น ตา หู จมูก ลิ้น กาย
2. เวทนา : คือส่วนของ "ความรู้สึก" ที่เกิดขึ้นเมื่ออายตนะ (ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ) ไปกระทบกับสิ่งเร้าภายนอก แบ่งเป็น 3 อย่างคือ สุขเวทนา (ความรู้สึกสุขสบาย), ทุกขเวทนา (ความรู้สึกทุกข์ ไม่สบาย), และอทุกขมสุขเวทนา (ความรู้สึกเฉยๆ ไม่สุขไม่ทุกข์)
3. สัญญา : คือส่วนของ "ความจำได้หมายรู้" เปรียบเสมือนหน่วยความจำของคอมพิวเตอร์ที่บันทึกข้อมูลว่าสิ่งนี้คืออะไร เรียกว่าอะไร เช่น จำได้ว่านี่คือสีแดง นี่คือเสียงนก นี่คือคนชื่อนาย ก.
4. สังขาร : คือส่วนของ "ความคิดปรุงแต่ง" เป็นส่วนที่ทำงานต่อจากสัญญาและเวทนา เมื่อรู้สึกสุข ก็ปรุงแต่งให้เกิดความชอบ ความอยากได้ เมื่อรู้สึกทุกข์ ก็ปรุงแต่งให้เกิดความเกลียด ความอยากหนี สังขารคือเจตนาหรือความคิดทั้งดี (กุศล) และไม่ดี (อกุศล) ทั้งหมด
5. วิญญาณ : คือส่วนของ "ความรับรู้" หรือ "ความรู้อารมณ์" ทำหน้าที่เป็นตัวรับรู้เมื่ออายตนะกระทบกับสิ่งเร้า เช่น จักขุวิญญาณ (การรับรู้ทางตา), โสตวิญญาณ (การรับรู้ทางหู) เป็นเพียง "ตัวรู้" ที่เกิดขึ้นและดับไป ไม่ใช่ "ดวงวิญญาณ" ที่เป็นอมตะ

จาก "ขันธ์ 5" สู่ "อุปาทานขันธ์ 5" ตัวการแห่งทุกข์

ตัวขันธ์ 5 เองนั้นเป็นเพียงสภาวะธรรมชาติที่เกิดขึ้นตามเหตุปัจจัย มันไม่ได้เป็นทุกข์ในตัวเอง แต่ปัญหาเกิดขึ้นเมื่อมี "อุปาทาน" เข้าไปเกี่ยวข้อง อุปาทาน คือ ความยึดมั่นถือมั่นอย่างเหนียวแน่น ว่าขันธ์ 5 เหล่านี้คือ "ตัวเรา" คือ "ของเรา" คือ "อัตตาตัวตนที่แท้จริงของเรา"

• เรายึดมั่นใน รูป ว่าเป็น "ร่างกายของเรา" เราจึงทุกข์เมื่อมันแก่ เจ็บ หรือจะต้องตาย
• เรายึดมั่นใน เวทนา ว่าเป็น "ความรู้สึกของเรา" เราจึงทุกข์เมื่อต้องเจอทุกขเวทนา และพยายามไขว่คว้าสุขเวทนาไม่สิ้นสุด
• เรายึดมั่นใน สัญญา ว่าเป็น "ความทรงจำของเรา" เราจึงทุกข์กับอดีตที่เจ็บปวด
• เรายึดมั่นใน สังขาร ว่าเป็น "ความคิดของเรา" เราจึงทุกข์เมื่อมีความคิดที่ไม่ดีผุดขึ้นมา
• เรายึดมั่นใน วิญญาณ ว่าเป็น "ดวงจิตของเรา" ที่เป็นตัวตนแท้จริง

การแบกขันธ์ 5 ที่หนักอึ้งอยู่แล้วก็ลำบากพอแล้ว แต่การเพิ่ม "อุปาทาน" หรือความยึดมั่นเข้าไปอีก ก็เหมือนกับการแบกของหนักแล้วยังผูกติดตัวเองเข้ากับของนั้นอย่างแน่นหนา ไม่ยอมปล่อยวาง เมื่อของนั้นเปลี่ยนแปลงไปตามธรรมชาติ เราจึงต้องเจ็บปวดและเป็นทุกข์อย่างแสนสาหัส นี่คือความหมายที่แท้จริงของ "โดยย่อ อุปาทานขันธ์ 5 เป็นตัวทุกข์"

เมื่อเราเข้าใจแล้วว่า ทุกข์ทั้งปวงที่เราประสบอยู่ สรุปลงที่การยึดมั่นในขันธ์ 5 นี่เอง คำถามสำคัญต่อไปคือ แล้วอะไรคือสิ่งที่ทำให้เกิด "อุปาทาน" หรือความยึดมั่นนี้ขึ้นมา? ซึ่งคำตอบนั้นอยู่ในอริยสัจข้อที่ 2 คือ "สมุทัย" ที่เราจะศึกษาในบทความต่อไป