"สมาธิ" พลังแห่งจิตที่ตื่นรู้ บนเส้นทางอริยมรรคมีองค์ 8

หลังจากที่เราได้วางรากฐานชีวิตให้มั่นคงด้วย "ศีล" แล้ว ก้าวต่อไปบนเส้นทางแห่งไตรสิกขาคือการฝึกฝนในหมวด "สมาธิ" ซึ่งเป็นการทำงานกับจิตใจโดยตรง หากศีลเปรียบเหมือนการเตรียมพื้นดินให้ราบเรียบ สมาธิก็เปรียบเสมือนการขุดเสาเข็มลงไปให้ลึกและแข็งแกร่ง เพื่อรองรับโครงสร้างของปัญญาที่จะตามมา จิตที่ไม่ได้ฝึกฝนก็เหมือนน้ำที่ขุ่นมัวและกระเพื่อมอยู่ตลอดเวลา ทำให้มองไม่เห็นสิ่งต่างๆ ตามความเป็นจริง แต่จิตที่ได้รับการฝึกฝนจนมีสมาธิแล้ว จะนิ่งใสและทรงพลัง สามารถใช้เป็นเครื่องมือในการสอดส่องให้เห็นสัจธรรมได้

หมวดสมาธิในมรรคมีองค์ 8 ประกอบด้วยองค์มรรค 3 ประการที่ทำงานสอดประสานกันอย่างใกล้ชิด คือ สัมมาวายามะ (ความพยายามชอบ), สัมมาสติ (ความระลึกชอบ), และ สัมมาสมาธิ (ความตั้งใจมั่นชอบ)

1. สัมมาวายามะ (Right Effort): ความเพียรที่ถูกทิศทาง

ความพยายามเป็นสิ่งที่ดี แต่หากพยายามผิดทิศทางก็อาจไม่เกิดประโยชน์หรือเกิดโทษได้ สัมมาวายามะคือการใช้ความเพียรอย่างชาญฉลาด โดยมุ่งเน้นไปที่การจัดการกับสภาพจิตที่เป็นกุศลและอกุศล มีหลักการที่เรียกว่า "ปธาน 4" (The Four Great Efforts) ดังนี้:

1. สังวรปธาน: เพียรระวัง ป้องกัน อกุศลธรรม (ความคิดชั่วร้าย เช่น ความโลภ ความโกรธ) ที่ยังไม่เกิดขึ้น ไม่ให้เกิดขึ้นในจิตใจ เหมือนการปิดประตูไม่ให้โจรเข้าบ้าน
2. ปหานปธาน: เพียร ละ หรือ กำจัด อกุศลธรรมที่เกิดขึ้นแล้วให้หมดสิ้นไป เมื่อรู้ตัวว่ากำลังโกรธหรือโลภ ก็พยายามละความคิดนั้นเสีย
3. ภาวนาปธาน: เพียร สร้าง หรือ ทำให้เกิด กุศลธรรม (ความคิดที่ดีงาม เช่น เมตตา กรุณา) ที่ยังไม่เกิดขึ้น ให้เกิดขึ้นในจิตใจ
4. อนุรักขนาปธาน: เพียร รักษา กุศลธรรมที่เกิดขึ้นแล้วให้คงอยู่และเจริญงอกงามยิ่งขึ้นไป ไม่ให้เสื่อมถอยไป

สัมมาวายามะคือการทำ "จิตเกษตรกรรม" อย่างต่อเนื่อง คือคอยถอนวัชพืช (อกุศล) และหมั่นรดน้ำพรวนดินให้กับพืชผล (กุศล) อยู่เสมอ

2. สัมมาสติ (Right Mindfulness): หัวใจของการปฏิบัติ

สัมมาสติ คือการ "ระลึกรู้" หรือ "ความตื่นตัว" อยู่กับปัจจุบันขณะ ไม่ปล่อยให้ใจล่องลอยไปในอดีตหรือฟุ้งซ่านไปในอนาคต สติเปรียบเสมือนนายทวารผู้เฝ้าประตูเมือง (ใจ) คอยดูว่าใคร (อารมณ์/ความคิด) เข้าออกบ้าง แต่ไม่เข้าไปตัดสินหรือแทรกแซง เป็นเพียงการ "รู้ทัน" สภาวะที่กำลังเกิดขึ้นตามความเป็นจริง หลักการฝึกสติที่สำคัญที่สุดคือ "สติปัฏฐาน 4" (The Four Foundations of Mindfulness) ซึ่งเป็นการเฝ้าดู 4 ฐานที่ตั้งของสติ:

• กายานุปัสสนา: การมีสติรู้ทันกาย เช่น รู้ทันลมหายใจเข้าออก (อานาปานสติ), รู้ทันอิริยาบถ ยืน เดิน นั่ง นอน, รู้ทันการเคลื่อนไหวของร่างกาย
• เวทนานุปัสสนา: การมีสติรู้ทันเวทนา คือความรู้สึกสุข ทุกข์ หรือเฉยๆ ที่กำลังเกิดขึ้น โดยไม่เข้าไปยินดียินร้ายกับมัน
• จิตตานุปัสสนา: การมีสติรู้ทันสภาวะของจิต เช่น รู้ว่าตอนนี้จิตมีราคะ หรือจิตปราศจากราคะ, จิตมีโทสะ หรือจิตปราศจากโทสะ, จิตฟุ้งซ่าน หรือจิตหดหู่
• ธัมมานุปัสสนา: การมีสติรู้ทันธรรมารมณ์ คือสิ่งที่ปรากฏในใจ เช่น รู้ว่าตอนนี้มีนิวรณ์ 5 (ความพอใจในกาม, ความพยาบาท, ความง่วงเหงา, ความฟุ้งซ่านรำคาญใจ, ความลังเลสงสัย) เกิดขึ้นในใจหรือไม่

3. สัมมาสมาธิ (Right Concentration): จิตที่นิ่งและทรงพลัง

เมื่อมีความเพียร (สัมมาวายามะ) ที่ถูกต้อง และมีสติ (สัมมาสติ) กำกับอยู่เสมอ ผลลัพธ์ที่ตามมาคือ สัมมาสมาธิ ซึ่งคือความตั้งมั่นแห่งจิต จิตที่มีสมาธิคือจิตที่สงบ แน่วแน่ และตั้งมั่นอยู่กับอารมณ์เดียว (เอกัคคตา) ไม่วอกแวกฟุ้งซ่าน สมาธิในทางพระพุทธศาสนานั้นมีหลายระดับ ตั้งแต่ระดับต้นที่เรียกว่า "ขณิกสมาธิ" (สมาธิชั่วขณะ), "อุปจารสมาธิ" (สมาธิที่ใกล้จะแน่วแน่) ไปจนถึงระดับลึกที่เรียกว่า "อัปปนาสมาธิ" หรือ "ฌาน" (Jhāna) ซึ่งเป็นสภาวะที่จิตสงบจากนิวรณ์โดยสิ้นเชิงและประกอบด้วยความสุขที่ประณีต

จิตที่เป็นสมาธิเช่นนี้ จะมีคุณภาพพิเศษคือ นุ่มนวล ควรแก่การงาน (กัมมนีโย) และตั้งมั่นไม่หวั่นไหว (อาเนญชัปปัตโต) เปรียบเสมือนน้ำในอ่างที่นิ่งสนิท ใสสะอาด จนสามารถมองเห็นก้นอ่างได้อย่างชัดเจน จิตที่เป็นสมาธินี้เองที่พร้อมจะถูกนำไปใช้ในขั้นตอนสุดท้าย คือการเจริญ "ปัญญา" เพื่อให้เห็นแจ้งในความจริงของสรรพสิ่งต่อไป